رکن الدین بیبرسمنصوریبَیْبَرس منصوری، رکن الدین بیبرس منصوری خطائی دوات‌دار، فرمانده سپاه، دولتمرد و مورخ مملوکی است. فهرست مندرجات۲ - ورود به دستگاه ممالیک ۳ - آموختن قرآن ۴ - حضور در جنگ‌ها ۴.۱ - ارتقاء رتبه ۴.۲ - نبرد با سپاه مغول ۵ - کسب مقامات ۶ - نبرد با فرنگان ۷ - دوات‌داری در مصر ۸ - ماموریت‌های متعدد ۹ - تبعید به اشمونین ۱۰ - سرکوب فتنه اعراب ۱۱ - شکست غازان ۱۲ - ماموریت بازسازی ۱۳ - عزل از دوات‌داری ۱۴ - کناره گیری قلاوون از سلطنت ۱۵ - سلطنت دوباره قلاوون ۱۶ - مقام نایب السلطنه ۱۷ - زمان و محل دفن ۱۸ - اوقاف ۱۹ - آثار ۱۹.۱ - زبدة الفکرة ۱۹.۱.۱ - تاریخ ممالیک ۱۹.۱.۲ - منبع مورخان ۱۹.۱.۳ - تلخیص کتاب ۱۹.۲ - التحفة الملوکیة ۱۹.۲.۱ - مآخذ ۱۹.۲.۲ - ویژگی ۱۹.۳ - مواعظ الابرار ۱۹.۴ - اللطائف ۲۰ - فهرست منابع ۲۱ - پانویس ۲۲ - منبع ۱ - زمان تولدتاریخ ولادت بیبرس، با توجه به مرگ او در رمضان ۷۲۵ و در هشتادسالگی، [۱]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
احتمالاً در حدود ۶۴۵ بوده است.
۲ - ورود به دستگاه ممالیکوی در ۶۵۹ از موصل به مصر بُرده شد و امیر سیف الدین قلاوون ـ که بعداً با لقب المنصور به سلطنت نشست ـ او را خرید و به مکتب فرستاد، ازینرو بیبرس، با انتساب به منصور، به منصوری معروف شد. [۲]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه حمدان، ص ب، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
۳ - آموختن قرآنبیبرس پس از آموختن قرآن در سلک ملازمان قلاوون درآمد و بتدریج در دستگاه ممالیک ترقی کرد. ۴ - حضور در جنگهادر لشکرکشی‌های گسترده سلطان بیبرس اول شرکت جست؛ در ۶۶۳ در نبرد قیساریه و اَرسوف با فرنگان شام ، در ۶۶۴ در دفع تجاوز فرنگان و پس گرفتن و فتح شهرها و دژهای شام همچون صَفَد، در ۶۶۶ در محاصره و فتح انطاکیه، در ۶۶۹ در حمله به نواحی مَرقَب و سپس فتح حِصن الاکراد، و در ۶۷۱ در دفع مغول از شهر البیره، مخدوم خود، قلاوون، را همراهی کرد. [۳]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۵۳ ـ۵۴، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۵۶ ـ ۵۸، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۶۲ـ۶۴، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۶]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۷۰، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۷]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۷۵ـ۷۷، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۴.۱ - ارتقاء رتبهدر ۶۷۱ قلاوون او را از رتبه حقوق بگیران (ارباب الجامکیه) به رتبه صاحبان اقطاع ارتقا داد. [۸]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه حمدان، ص ج، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
۴.۲ - نبرد با سپاه مغولبیبرس در ۶۷۳ در حمله‌ای دیگر به سیس و در ۶۷۵ در نبرد با سپاه مغول در شام حضور یافت [۹]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۸۰ ـ۸۱، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۰]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۸۴ ـ ۸۵، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
و در ۶۸۰ در نبرد با مغولان در حِمْص شرکت کرد. [۱۱]
احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، ج۲، ص۱۴۵، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۵ - کسب مقاماتپس از آن‌که قلاوون به سلطنت رسید (۶۷۸ـ۶۸۹)، بر مقام بیبرس افزود و در ۶۸۲ به او مقام امیری [۱۲]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه حمدان، ص ج، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
و در شوال سال بعد، امیری طبلخانه و اقطاعی نو داد. [۱۳]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۱۲، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۴]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه حمدان، ص ه ـ و، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
در ۶۸۵ بیبرس به مقام و اقطاع بالاتر رسید [۱۵]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه حمدان، ص و ـ ز، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
و نایب الحکومه کَرک در شام شد. [۱۶]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۱۵ـ۱۱۶، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
به گفته مقریزی [۱۷]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۲۴۹، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
جانشین قلاوون، الملک الاشرف خلیل (حک: ۶۸۹ـ۶۹۳)، در ربیع الا´خر ۶۹۰ بیبرس را از این مقام برکنار کرد.
۶ - نبرد با فرنگانکمی بعد بیبرس با عِدّه و عُدّه خود از کَرک به اردوی سلطان پیوست و در نبرد مهم جمادی الاولی ۶۹۰ با فرنگان در عکّا شرکت کرد. وی در رجب ۶۹۱ برای پس گرفتن قلعة الروم، تنها دژ باقی‌مانده در دست فرنگان، سلطان را یاری رساند و در ۶۹۲ از طرف او مأمور حفاظت از شهرهای مرزی ناحیه حلب شد. [۱۸]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۲۶ـ ۱۲۸، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۹]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۰]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۷ - دوات‌داری در مصربیبرس پس از برکناری از حکومت کرک به مصر بازگشت و از سوی الملک الاشرف به دوات‌داری منصوب شد و دیوان رسائل و مکاتبات و فرامین سلطنتی و برید را تصدی کرد. [۲۱]
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۲، ص۵۰ ـ۵۱، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۲۲]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۱، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
همزمان با انتخاب الناصر محمدبن قلاوون برای سلطنت در محرم ۶۹۳، بیبرس از مأموریت شام به مصر بازگشت و در منصب دوات‌داری ابقا شد و افزون بر آن، فرمانده «صد سوار» و «هزار پیاده» گردید. [۲۳]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۳۸، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۴]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۱ ـ ۵۳۲، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۲۵]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۷، ص۱۶۲، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۸ - ماموریت‌های متعددوی در ۶۹۴ مأموریت‌های متعددی یافت، از جمله محافظت از اسکندریه در برابر خطرات احتمالی، رسیدگی به وضع فقرا و قحط زدگان و گوشمالی عرب‌های بَرقه به دلیل تعرضشان به مسلمانان . [۲۶]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۷]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۴۴ـ ۱۴۵، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۸]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه حمدان، ص ط ـ ز، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
۹ - تبعید به اشمونینوی در دوره سلطنت کتبغا (محرم ۶۹۴ـ ۶۹۶) و لاجین/ لاچین (۶۹۶ـ ۶۹۸)، در منصب دوات‌داری باقی ماند [۲۹]
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۲، ص۵۰ ـ۵۱، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
و در اواخر سلطنت لاجین به دست نایبش، مُنکوتمر، به اَشمونین تبعید شد، اما با جلوس مجدد محمدبن قلاوون به سلطنت در جمادی الاولی ۶۹۸، به قاهره بازگشت و مقام پیشین را بازیافت. [۳۰]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۵۳ـ ۱۵۵، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۰ - سرکوب فتنه اعراببیبرس در ۷۰۰ و ۷۰۱، با جمعی از امرا، مأموریت یافت تا فتنه عرب‌های بحیره و صعید را فرو نشاند. [۳۱]
احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، ج۲، ص۳۳۹ـ۳۴۰، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۲]
احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، ج۲، ص۳۴۶ـ۳۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۳]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۶۰ـ۱۶۲، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۱ - شکست غازاندر ۷۰۱ امیرالحاج شد [۳۴]
احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، ج۲، ص۳۴۹، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
و در رمضان سال بعد، از جمله امرای مملوکی بود که سپاه مهاجم غازان را نزدیک دمشق درهم شکستند. [۳۵]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۷، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۶]
احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، ج۲، ص۳۵۴ـ۳۵۶، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۱۲ - ماموریت بازسازیپس از آن، بیبرس برای رسیدگی به تأسیسات دفاعی اسکندریه و بازسازی بناهایی که به سبب زلزله شدید ذیحجه ۷۰۲ خراب شده بود، با تشریفاتی رسمی بدان سو حرکت کرد. [۳۷]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۷۳، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در ۷۰۳ نامزد حمل چتر سلطنتی در مواکب رسمی گردید. [۳۸]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۷۵، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۳ - عزل از دواتداریدر ۷۰۴ سلاّر و بیبرس جاشْنِگیر که سررشته امور دولتی را در دست داشتند، او را از سمت دوات‌داری عزل کردند، [۳۹]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۲، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
اما وی همچنان از امرای قدرتمند بود. [۴۰]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۴ - کناره گیری قلاوون از سلطنتدر نتیجه تحکّم این دو فرمانده در دستگاه حکومتی، محمدبن قلاوون در ۷۰۸ ناچار ازسلطنت کناره گرفت. ۱۵ - سلطنت دوباره قلاوونبیبرس تلاش کرد که وی دوباره به تخت بنشیند تا این‌که محمد در رمضان ۷۰۹ دوباره به سلطنت رسید و در پی آن بیبرس به شغل‌های مهمی چون نیابت دارالعدل و نظارت بر اوقاف مصر و شام منصوب شد [۴۱]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۸۱، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۲]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۱۹۱، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۴۳]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۲۰۱ـ ۲۱۰، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
و به مقام دوات‌داری بازگشت. [۴۴]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۲، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۶ - مقام نایب السلطنهاو در جمادی الاولی ۷۱۱ نایب السلطنه شد [۴۵]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۲۲۸، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
اما در ربیع الا´خر ۷۱۲ بر اثر سعایت مخالفان از این مقام عزل و در کرک زندانی شد. [۴۶]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
وی حدود پنج سال بعد، در ۱۸ جمادی الا´خره ۷۱۷، از زندان آزاد شد و به قاهره بازگشت و در سال بعد اقطاع و امارت یافت. [۴۷]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۴۸]
خلیل بن ایبک صفدی، أعیان العصر وأعوان النصر، ج۱، ص۲۷۱، چاپ عکسی از نسخه خطی مجموعه عاطف افندی، کتابخانه سلیمانیه، استانبول، ش ۱۸۰۹، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۷ - زمان و محل دفنبیبرس در ۲۵ رمضان ۷۲۵ درگذشت و در مدرسه خود به خاک سپرده شد [۴۹]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۰]
خلیل بن ایبک صفدی، أعیان العصر وأعوان النصر، ج۱، ص۲۷۱، چاپ عکسی از نسخه خطی مجموعه عاطف افندی، کتابخانه سلیمانیه، استانبول، ش ۱۸۰۹، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵۱]
ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۹، ص۲۶۳، قاهره (۱۳۶۱/۱۹۴۲).
(که می‌گوید مرگ بیبرس در حبس روی داده است).
۱۸ - اوقافبیبرس آثار و اوقافی برجای گذاشت که از آن جمله، مدرسه دواداریه در محلة سُوَیقة العِزّی در خارج قاهره بود که به حنفیان اختصاص داشت. [۵۲]
احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، ج۳، ص۸۵، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۵۳]
ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۹، ص۲۶۳، قاهره (۱۳۶۱/۱۹۴۲).
این مدرسه اکنون با نام جامع آلتی برمق برجاست. [۵۴]
ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۹، ص۲۶۳ پانویس ۱، قاهره (۱۳۶۱/۱۹۴۲).
بیبرس حنفی مذهب بود و در پاره‌ای از علوم دینی مطالعاتی داشت. [۵۵]
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۲، ص۵۱، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
[۵۶]
احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، ج۲، ص۵۳۳، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۹ - آثاراو با زبان و ادب عربی نیز آشنا بود و آثاری در تاریخ و تفسیر تألیف کرد. از آثار اوست : ۱۹.۱ - زبدة الفکرة۱) زبدة الفکرة فی تاریخ الهجرة، مهمترین اثر بیبرس و تاریخ عمومی اسلام از آغاز تا ۷۲۴ که براساس سالشمار هجری در یازده جلد تنظیم شده است. گفته می‌شود که بیبرس این کتاب را به کمک کاتب نصرانی خود، ابن کَبَر (متوفی ۷۲۴)، تألیف کرده است [۵۷]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۵۲، چاپ ژاکلین سوبله و علی عمارة، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۵۸]
ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۳، ص۴۷۷، چاپ نبیل محمد عبدالعزیز، قاهره ۱۹۸۶.
[۵۹]
ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، ج۲، ص۵۰، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
(در ۲۵ جلد).
۱۹.۱.۱ - تاریخ ممالیکبخشهای نخستین این کتاب، مبتنی بر الکامل فی التاریخ ابن اثیر است، اما بخش آخر آن سرچشمه اطلاعات مهمی درباره تاریخ ممالیک بحری است، زیرا مؤلف تاریخ لشکرکشی‌ها و حوادث سیاسی را که خود در آن‌ها شرکت داشته، بیان کرده است. [۶۰]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ذیل مادّه، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «ابن کبر» (از شهناز رازپوش).
۱۹.۱.۲ - منبع مورخانزبدة الفکرة، از منابع مورخانی همچون نویری، [۶۱]
احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۳۱، ص۳۰ـ۳۶، چاپ البازالعرینی، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
ابن فرات، [۶۲]
ابن فرات، تاریخ ابن الفرات (تاریخ الدول والملوک)، ج۷، ص۲۱۵، چاپ قسطنطین زریق، بیروت ۱۹۴۲.
بدرالدین عینی [۶۳]
بدرالدین محمود عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزّمان، ج۱، ص۱۹ پانویس ۲، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲.
[۶۴]
بدرالدین محمود عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزّمان، ج۴، ص۱۵، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲.
[۶۵]
بدرالدین محمود عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزّمان، ج۴، ص۶۶، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲.
و ابن تغری بردی [۶۶]
ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۹، ص۴ـ ۵، قاهره (۱۳۶۱/۱۹۴۲).
بوده است.
قسمت‌هایی از این کتاب از بین رفته اما بخش مهمی از مجلدات آن در کتابخانه بودلیان محفوظ است. ۱۹.۱.۳ - تلخیص کتابمختار الاخبار عنوان تلخیصی است ظاهراً از این کتاب، که در نسخه خطی آن مؤلفش ابن کبر معرفی شده است، اما مصحح کتاب، عبدالحمید صالح حمدان ـ که قسمت ایّوبیان و ممالیک بحری تا ۷۰۲ را از این کتاب منتشر کرده ـ این انتساب را نادرست می‌داند. [۶۷]
رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، مقدمه، ص ک ـ ل، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
[۶۸]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، ذیل «ابن کبر»، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «ابن کبر» (از شهناز رازپوش).
بیبرس مختصری از این کتاب خود فراهم آورده بوده است. [۶۹]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۲۴، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۹.۲ - التحفة الملوکیة۲) التحفة الملوکیة فی الدولة الترکیة، تاریخ مختصر دولت ممالیک بحریّه که در ۷۱۰ به نام سلطان محمدبن قلاوون تألیف شده است. این کتاب براساس سالشمار هجری از انقراض دولت ایّوبیان (۶۴۷) آغاز می‌شود و با حوادث ۷۱۱ پایان می‌یابد. ۱۹.۲.۱ - مآخذبخشی از آن مبتنی بر اطلاعات شخصی یا منقولات از شاهدان عینی است، اما از مأخذ مؤلف در خصوص حوادثی که در آن‌ها حضور نداشته، یاد نشده است. [۷۰]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۲۳ـ۲۴، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۷۱]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۳، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
۱۹.۲.۲ - ویژگیاین کتاب با وجود اشتمال بر سجع و آرایه های لفظی، نثری روان دارد و در آن علاوه بر تاریخ سیاسی مصر و شام و مناسبات با مغرب و ارمینیه و حملات مغول و صلیبیان، به برخی از رویدادهای طبیعی اشاره شده است. این کتاب در قاهره به چاپ رسیده است. ۱۹.۳ - مواعظ الابرار۳) مواعظ الابرار، تفسیر قرآن کریم با صبغه صوفیانه که بیبرس آن را پس از آزادی از زندان تألیف کرده است. [۷۲]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، مقدمه حمدان، ص ۹، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۷۳]
رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، مقدمه حمدان، ص ۱۱ـ۱۲، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۷۴]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر والقاهرة، ج۱، ص۵۵۵، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
نسخه‌ای از آن در کتابخانه پاتْنا نگهداری می‌شود. ۱۹.۴ - اللطائف۴) اللطائف فی اخبار الخلائف. تنها اطلاع ما درباره این کتاب آن است که چند جلد داشته [۷۵]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، ج۱، ص۱۷۸، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت.
و از منابع بدرالدین عینی [۷۶]
بدرالدین محمود عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزّمان، ج۳، ص۱۰، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲.
[۷۷]
بدرالدین محمود عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزّمان، ج۴، ص۳۷۸، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲.
بوده است.
۲۰ - فهرست منابع(۱) ابن تغری بردی، المنهل الصافی، چاپ نبیل محمد عبدالعزیز، قاهره ۱۹۸۶. (۲) ابن تغری بردی، النّجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (۱۳۶۱/۱۹۴۲). (۳) ابن حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنه، حیدرآباد دکن ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۴) ابن فرات، تاریخ ابن الفرات (تاریخ الدول والملوک)، چاپ قسطنطین زریق، بیروت ۱۹۴۲. (۵) رکن الدین بیبرس منصوری، کتاب التحفة الملوکیّة فی الدّولة الترکیّة، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۶) رکن الدین بیبرس منصوری، مختارالاخبار، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳. (۷) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «ابن کبر» (از شهناز رازپوش). (۸) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التّاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت. (۹) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر والقاهرة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، (قاهره) ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۰) خلیل بن ایبک صفدی، أعیان العصر وأعوان النصر، چاپ عکسی از نسخه خطی مجموعه عاطف افندی، کتابخانه سلیمانیه، استانبول، ش ۱۸۰۹، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۱) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، چاپ ژاکلین سوبله و علی عمارة، بیروت ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۲) بدرالدین محمود عینی، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزّمان، چاپ محمد محمدامین، قاهره ۱۴۰۷ـ ۱۴۱۲/ ۱۹۸۷ـ۱۹۹۲. (۱۳) احمدبن علی مقریزی، السّلوک لِمعرفة دول الملوک، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۴) احمدبن علی مقریزی، المقفّی ' الکبیر، چاپ محمد یعلاوی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۵) احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، چاپ البازالعرینی، قاهره ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ ۲۱ - پانویس
۲۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بیبرس منصوری»، شماره۲۳۵۵. |